Błędy poznawcze w psychologii – świat nie wygląda tak jak myślisz!

…czyli jak nieświadomie zniekształcamy rzeczywistość i jakie są tego konsekwencje? Zdziwisz się jak często ulegamy różnym efektom psychologicznym. Ciekawe które błędy poznawcze dotyczą również Ciebie?

Definicja błędów poznawczych

Błędy poznawcze (efekty psychologiczne lub syndromy psychologiczne) w psychologii oznaczają nieracjonalny i tym samym subiektywny sposób postrzegania rzeczywistości. Każdy z nas codziennie podlega różnym efektom psychologicznym i z wielu z nich nawet nie zdajemy sobie sprawy. Niektóre pojawiają się sporadycznie w pewnych sytuacjach, a inne wręcz determinują nasze życie. Błąd poznawczy może powodować niesprawiedliwe ocenianie innej osoby, wpływać na sposób podejmowania decyzji, przecenianie lub niedocenianie własnych możliwości, pomijanie pewnych faktów, sabotowanie samego siebie, dążenie do nadmiernego zaspokajania potrzeb, przesadnie optymistyczne lub pesymistyczne widzenie świata. Wpływa na sposób myślenia i podejmowania decyzji. Powoduje również, że inaczej się zachowujemy w różnych sytuacjach lub wręcz dostosowujemy do innych nasze zachowanie i sposób myślenia.

Mogą mieć wiele przyczyn, między innymi wola przetrwania, ograniczone zasoby poznawcze, brak czasu, posługiwanie się utartymi schematami, lęk, unikanie konsekwencji. Niektóre błędy poznawcze służą nam pozytywnie, a inne ograniczają i powodują niewspółmiernie negatywną ocenę osób i zdarzeń. Inne z kolei związane są z naszym dążeniem do zachowania dobrego samopoczucia lub poczucia wyższości lub nawet niższości względem innych.

Zidentyfikowanych przez psychologów efektów psychologicznych (lub inaczej mówiąc błędów poznawczych) są dziesiątki i duża część dotyczy większości z nas. W tym artykule zebrałam jedne z ciekawszych i powszechnie występujących. Warto się zapoznać z tymi błędami poznawczymi, aby mieć świadomość ich wpływu na nasze postrzeganie świata.

Jeśli któryś błąd poznawczy dotyczy Ciebie, daj znać w komentarzu 😉

Najciekawsze efekty psychologiczne

Syndrom oszusta

Bardzo ciekawe zjawisko psychologiczne (błąd poznawczy) i jak się okazuje dotyczące dużej części społeczeństwa (statystycznie nawet 70% badanych ludzi w pewnych sytuacjach obserwowało u siebie ten syndrom). Syndrom oszusta polega na niedocenianiu własnych zalet i możliwości, pomimo dowodów obiektywnych świadczących o posiadaniu odpowiednich umiejętności, wiedzy i doświadczenia. Osoby doświadczające syndromu oszusta są przekonane, że ich osiągnięcia są przypadkowe i zależą bardziej od czynników zewnętrznych niż od nich samych.  Do syndromu oszusta przyznawał się między innymi aktor Tom Hanks, a Albert Einstein pod koniec życia wyznał znajomemu, że czuje się oszustem z powodu przeceniania przez innych swojego dorobku.

Poznaj również inne najciekawsze błędy poznawcze.

Efekt kameleona

Mimowolne upodabnianie się do osób z którymi mamy kontakt, w psychologii nazywane jest efektem kameleona. Upodabnianie może dotyczyć na przykład gestów, sposobu mówienia, przyjmowanych postaw ciała, sposobu wypowiedzi, akcentu wymowy, kopiowania tików, mimiki. Jak się okazuje, owo automatyczne naśladownictwo ma przynosić korzystne efekty społeczne i prowadzi do budowy relacji między ludźmi, zwiększa poczucie zaufania, zwiększa szanse na współpracę i wzbudza poczucie bliskości. Wielu ludzi mimowolnie ulega temu zjawisku.

Zobacz również: psycholog online – zdalne wsparcie psychologiczne

Efekt Pigmaliona

Dotyczy ludzi którzy nieświadomie zachowują się zgodnie z tym czego oczekują od nich inni ludzie. Jest to odmiana samospełniającego się proroctwa. Ten błąd poznawczy został po raz pierwszy zdefiniowany przez psychologa Roberta Mertona. Przykładem może być sytuacja, w której daną osobę poinformowano, że ktoś inny darzy ją sympatią. W efekcie osoba ta staje się miła i pozytywnie patrzy na osobę, która podobno lubi tę pierwszą. Posiada pewne części wspólne z efektem Rosenthala oraz efektem anielskim i jest odwrotnością efektu Golema.

Efekt Rosenthala

Jest rodzajem samospełniającej się przepowiedni dotyczącej oczekiwań wobec innej osoby. Syndrom ten został opisany przez amerykańskiego psychologa Roberta Rosenthala, który wspólnie z Leonore Jacobson wykonał eksperyment w szkole podstawowej. Na początku roku szkolnego zostały przeprowadzone wśród uczniów nowej klasy testy na inteligencję. Nauczycielom wskazano grupę zdolniejszych uczniów, jednak w tajemnicy dane zostały przemieszane. W grupie potencjalnie bardziej zdolnych uczniów znaleźli się również uczniowie, którzy w teście na inteligencję wypadli słabiej. Nauczyciele będąc przekonani, że cała wskazana grupa jest zdolniejsza, poświęcali jej więcej czasu i mieli wobec niej wyższe oczekiwania. Na koniec roku szkolnego ponownie przeprowadzono testy na inteligencję i zgodnie z oczekiwaniami, w grupie wskazanej na początku roku pojawiły się najlepsze wyniki testu.

Zobacz również czym jest zjawisko duchowego omijania (ang. spiritual bypassing)

Efekt następnego w kolejce

Efekt następnego w kolejce, to znane pewnie wielu osobom zjawisko psychologiczne (błąd poznawczy). Osoba mającą za chwilę zabierać głos, jest tak bardzo zaangażowana w przygotowanie do wypowiedzi, że nie jest w stanie skupić się na wypowiedziach poprzedników. Zjawisko to może być tłumaczone między innymi stresem towarzyszącym publicznemu zabieraniu głosu. Działa negatywnie, gdyż ogranicza lub uniemożliwia aktywne słuchanie wypowiedzi pozostałych uczestników. Działa szczególnie negatywnie w odniesieniu do rozmów grupowych (narady, sesje burzy mózgów), w których istotne jest, aby wszyscy uczestnicy słuchali siebie wzajemnie z pełnym zaangażowaniem i zrozumieniem.

Ciekawostki dotyczące stresu: 10 faktów, które cię zaskoczą!

Efekt Pollyanny

Znany również jako syndrom Pollyanny lub reguła Pollyanny, to syndrom psychologiczny nazwany od imienia dziewczynki z książki Pollyanna. Dotyczy ludzi mających tendencję do bardzo optymistycznego patrzenia na świat i odnajdywania pozytywnych aspektów nawet w najtrudniejszych chwilach, sytuacjach i zdarzeniach. Osoby ulegające temu zjawisku z pewnością są pozytywnie nastawione do życia i dzięki temu łatwiej radzą sobie z przeciwnościami losu. Syndrom ten ma jednak również drugą stronę, otóż w niektórych sytuacjach przesadnie pozytywne nastawienie może prowadzić do problemów. Skupianie się jedynie na pozytywach i zaniedbywanie rachunku prawdopodobieństwa może źle się skończyć.

Syndrom gotującej się żaby

Syndrom gotującej się żaby dotyczy ludzi o dużych predyspozycjach do adaptacji również w trudnych warunkach, które z czasem stają się nie do wytrzymania. Nazwa syndromu wywodzi się ze zdolności adaptacyjnych żab. Żaba włożona do wody w garnku stopniowo podgrzewanej, dzięki zdolności regulacji temperatury ciała jest w stanie wytrzymać zanim woda mocno się nagrzeje. Dopiero, gdy woda staje się nie do wytrzymania, żaba próbuje wydostać się, jednak jest zbyt słaba, gdyż wykorzystała zbyt dużo energii na wcześniejszą adaptację do trudnych warunków termicznych. Syndrom gotującej się żaby dotyczy wielu osób, które próbują zbyt późno zmienić warunki stające się niedogodne lub nawet niebezpieczne (np. próba zmiany bardzo niekorzystnej pracy po wielu latach tracenia energii na pozostawania w niej).

Zobacz również: Coaching jako wsparcie realizacji celów

Efekt Wenus z wioski

Błąd poznawczy opisany przez Edwarda de Bono, polegający na akceptacji wystarczająco dobrych rozwiązań w skali lokalnej, w związku z brakiem szerszego odniesienia. Przykładowo, mieszkańcy wioski, z powodu szerszego punktu odniesienia, będą uznawali najładniejszą dziewczynę w wiosce za najpiękniejszą na świecie. Zjawisko Wenus z wioski jest postrzegane negatywnie, jako rodzaj blokady przed zdobywaniem dodatkowych informacji, których pozyskanie wymagałoby poszerzenie horyzontów badawczych.

Efekt Galatei

Jest odmianą efektu Pigmaliona i również jest rodzajem samospełniającej się przepowiedni. Zgodnie z efektem Galatei w określonych sytuacjach, pod wpływem czyichś pozytywnych oczekiwań, zaczynamy się zachowywać zgodnie z tymi oczekiwaniami.

Nazwa efektu wywodzi się z mitu greckiego, w którym król Cypru Pigmalion szukał idealnej kobiety. Nie mogąc znaleźć upragnionej żony, stworzył posąg o wszystkich pożądanych atrybutach. Rzeźba była tak piękna, że król zakochał się w niej i nazwał ją Galatea. Miłość Pigmaliona do Galatei urzekła boginię Afrodytę tak bardzo, że postanowiła ożywić posąg. Pragnienie Pigmaliona sprawiło, że posąg ożył i żyli razem długo i szczęśliwie.

Efekt aureoli, efekt halo

Efekt halo lub inaczej aureoli jest błędem poznawczym polegającym na przypisywaniu osobom cech (pozytywnych lub negatywnych), na podstawie pierwszego wrażenia. Zgodnie z tym syndromem, jeśli dana osoba wywarła na nas dobre pierwsze wrażenie, skupiamy się bardziej na pozytywnych aspektach tej osoby, pomijając negatywne. I na odwrót, jeśli nasze pierwsze wrażenie było negatywne, to jesteśmy skłonni doszukiwać się negatywnych aspektów, nawet jeśli nie są rzeczywiste lecz domniemane. Zjawisko to jest rodzajem błędu atrybucji i występuje bardzo powszechnie. Często mówimy o etykietowaniu ludzi.

Efekt anielski

Efekt anielski jest zjawiskiem psychologicznym polegający na przypisywaniu pozytywnych cech, nawet jeśli ich w rzeczywistości nie ma, osobie która zrobiła na nas dobre pierwsze wrażenie. Przykładem może być  lepsze traktowanie i pobłażanie uczniom, którzy zostali uznani za bardziej zdolnych.

Efekt Golema

Efekt Golema (inaczej diabelski) jest błędem poznawczym polegający na przypisywaniu negatywnych cech, nawet jeśli ich w rzeczywistości nie ma, osobie która zrobiła na nas złe pierwsze wrażenie. Przykładowo, jeśli ktoś raz nas zawiedzie lub pokaże się w złym świetle, mamy tendencję do doszukiwania się złych intencji i wad. Jest rodzajem efektu aureoli (inaczej halo) i należy do tzw. błędów atrybucji.

Podstawowy Błąd atrybucji

Podstawowy błąd atrybucji to skłonność do wyjaśniania zachowania innych w kategoriach przyczyn wewnętrznych (zależnych ściśle od tych osób) przy jednoczesnym niedocenianiu sytuacji zewnętrznych. Popełniając go w ocenie drugiej osoby, skupiamy się na cechach postrzeganych (najczęściej podczas pierwszego kontaktu) takich jak sposób bycia, inteligencja, wygląd, itp. Jest to oczywiście naturalny sposób funkcjonowania umysłu, mający za zadanie ocenę osoby w jak najkrótszym czasie. Jednak takie ograniczenia, w tym niedocenianie wpływu czynników zewnętrznych, prowadzi często do wypaczania faktów na temat drugiej osoby.

Syndrom sztokholmski

Syndrom sztokholmski to silna reakcja na stres, w wyniku której ofiara utożsamia się, a nawet broni napastnika. Terminu tego użyto po raz pierwszy w 1973 roku po napadzie na bank w Szwecji w trakcie którego grupa zakładników była przetrzymywana kilka dni w banku przez przestępców. Po uwolnieniu zakładników, osoby te odmówiły współpracy z policją, stojąc tym samym w obronie napastników. Zjawisko to tłumaczone jest reakcją na silny stres, a u jego podstaw leży wola przetrwania. Podobne reakcje w obliczu stresu zaobserwowano w przypadku innych podobnych sytuacji.

Efekt Vogue Factor

Błędy poznawcze w psychologii

Zjawisko to dotyczy przesadnie krytycznego postrzegania swego ciała  innych osób (np. partnera, partnerki) w odniesieniu do profesjonalnych retuszowanych zdjęć modelek z katalogów typu Vogue – stąd też nazwa. Jak stwierdzili włoscy badacze Caldarelli i Capocci, ludzi są bardziej krytyczni w odniesieniu do wyglądu własnego i innych ludzi, oglądając obrazki idealnych modelek, pomimo świadomości, że są to zdjęcia retuszowane.

Efekt próżniactwa społecznego

Próżniactwo społeczne dotyczy poziomu zaangażowania osób pracujących w grupie. Okazuje się często, że w przypadku pracy w grupie, zaangażowanie i motywacja jednostek do wysiłku, jest mniejsza niż w pracy indywidualnej. W takiej sytuacji wiele osób oddaje inicjatywę innym członkom grupy, biernie uczestnicząc w spotkaniu. Z powodu występowania efektu próżniactwa grupowego, praca w grupie nie zawsze jest najefektywniejszą formą realizacji zadań. Najprostszą metodą eliminacji lub zminimalizowania tego zjawiska, jest uświadomienie członkom grupy, że ich wkład i efekty pracy indywidualnej są identyfikowalne.

Społeczny dowód słuszności

Zjawisko społeczne zgodnie z którym ludzie w obliczu braku wiedzy lub zdania, kierują się zdaniem lub decyzjami większości członków grupy. Jedno z badań (Bandura, Grusec i Menlove, 1967) dotyczyło dzieci cierpiących na lęk przed psami. Zadaniem dzieci było obserwowanie po 20 minut dziennie innych dzieci wesoło bawiących się z pasami. Już po 4 dniach 67% dzieci zgodziło się zostać sam na sam z psem i pobawić się z nim. Społeczny dowód słuszności zadziałał w tym przypadku przekonując, że skoro inne dzieci bawią się szczęśliwie z pasami, to one też mogą i nie ma w tym nic niebezpiecznego. Dowód słuszności odgrywa dużą rolę między innymi w marketingu w celu przekonania potencjalnych odbiorców do danego produktu lub usługi. Jest jednym z częściej spotykanych mechanizmów poznawczych.

Efekt skupienia

Błąd poznawczy polegający na przesadnym skupianiu się na jednym zagadnieniu z pominięciem szerszego kontekstu. Poza sytuacjami krytycznymi w których rzeczywiście, np. w chwili zagrożenia życia, należy skupić się na konkretnym obszarze, wskazane jest rozważanie rozwiązań alternatywnych i szersze spojrzenie na całość. Przykładem efektu skupienia może być lepsze ocenianie innych niż samego siebie, skupiając się tylko na wybranych aspektach (np. lepsza praca, lepszy samochód, itp.).

Błąd zakotwiczenia

Błąd poznawczy polegający na nadmiernym przywiązaniu do informacji, którą usłyszymy jako pierwszą w rozmowie. W dalszej rozmowie skupiamy się przesadnie na wcześniej uzyskanej informacji, pomijając nowe fakty. Może mieć duże znaczenie w podejmowaniu decyzji i w związku z tym często jest wykorzystywany do wywierania wpływu na rozmówcę.

Efekt ślepej plamki

Jest to tendencja do dostrzegania nieprawidłowego wnioskowania u innych przy jednoczesnym niedostrzeganiu błędów we własnym rozumowaniu. Nazwa syndromu pochodzi od ślepej plamki czyli obszaru siatkówki pozbawionych fotoreceptorów, w związku z czym w obrębie tego obszaru powstają luki w obszarze widzenia.

Podsumowanie

Powyższe efekty psychologiczne stanowią tylko część błędów poznawczych którym w życiu codziennym ulegamy. Na pewno warto się z nimi zapoznać, aby mieć świadomość, że świat nie jest taki jakim go widzimy, gdyż nasze postrzeganie jest narażone na wypaczenia powodowane poprzez błędy poznawcze. Mając widzę o ich występowaniu możemy uchronić się przed wieloma przykrymi konsekwencjami i poprawić jakość naszego życia. Ciekawe o ilu błędach poznawczych wpływających na nasze decyzje słyszałeś już wcześniej?

Życzę powodzenia w odczarowywaniu świata z naszego subiektywnego i często nieracjonalnego postrzegania 🙂

Anna Dobosz
Psycholog, psychotraumatolog, terapeuta i coach

TAGI: błędy poznawcze, efekty psychologiczne, zniekształcenie postrzegania, błąd poznawczy.