Wartości kluczem i drogowskazem w psychoterapii egzystencjalnej

Poniższy artykuł jest próbą usystematyzowania zastosowania wartości i chęci podzielenia się dotychczasowym doświadczeniem w pracy terapeutycznej z klientami, w oparciu o wartości.

To co przykuwa największą uwagę osób zainteresowanych nurtem terapii egzystencjalnej Logoterapia Viktora Frankla, jest poszukiwanie sensu i zrozumienie osobistej misji, z którą dany człowiek się mierzy. Momentem decydującym o potrzebie skorzystania z terapii zazwyczaj są trudności, najczęściej są to dolegliwości psychosomatyczne, zaburzenia nerwicowe, zaburzenia depresyjne oraz kryzysy sytuacyjne. Coraz więcej osób zgłasza się na terapię ze względu na chęć samorozwoju i poprawy dobrostanu.

Należy zauważyć iż klienci najczęściej myślą o sensie swojego życia w kategoriach odkrycia roli życiowej czy zawodowej, a rzadziej wiążąc to z szeroko rozumianym człowieczeństwem np. bycie dobrym człowiekiem czy bycie użytecznym i pomocnym dla społeczeństwa. Prawdopodobnie takie postrzeganie celu życia wiąże się z indywidualizacją charakterystyczną dla kultur zachodnich, przeciwstawnie do kultur kolektywistycznych, gdzie ważniejsze jest dobro wspólne. Indywidualizacja jest jednak celem ograniczonym w dłuższej perspektywie czasowej i wcześniej czy później może prowadzić do kryzysu egzystencjalnego. Porównywanie się, dążenie do bycia wyjątkowym, perfekcjonizm, rywalizacja, ciągła gonitwa za sukcesem, przynosi ostatecznie frustrację, a nawet załamanie nerwowe.

Wiodąca triada wartości tj. miłość, rodzina, zdrowie ukazuje, że tworzą je dobra wspólnotowe, osiągane we współpracy w grupie przy wzajemnym poszanowaniu i życzliwości. Zatem wyzwaniem dla kultur indywidualistycznych jest zmiana sposobu myślenia i dążeń oraz dostrzeżenie pozytywnych aspektów kultur kolektywistycznych charakterystycznych dla krajów wschodnich czy azjatyckich.

Sposobem przełamania stereotypowego czy kulturowego myślenia jest właśnie praca z wartościami. Bywa, że nie dostrzegamy jakie cenne zasoby posiadamy, a nadmiernie skupiamy się na trudnościach i problemach, tym samym pogłębiając je zgodnie ze zjawiskiem ruminacji tj. „przeżuwania” myśli i emocji dotyczących problemu. Zobacz: Technika uwalniania emocji według Dawida R. Hawkinsa.

Ruminacja zabija kreatywność i utrudnia krytyczne myślenie. A tymczasem filozof John Dewey zachęcał do nietuzinkowego podejścia do problemów: „Wielkie problemy? Nie rozwiązujemy ich. Przechodzimy nad nimi do porządku dziennego dzięki kreatywności”. Podobną filozofię prezentuje nurt psychologii pozytywnej, który zaleca skupienie się na silnych stronach charakteru. Poprzez rozwijanie tego co dobre i wyróżniające w człowieku tzw. siły sygnaturowe, paradoksalnie niwelujemy to co złe i mniej pożądane.

Poza tym, przytłoczenie emocjonalne i nadmiar stresu, które pojawia się podczas kryzysów przyczynia się do zjawiska tzw. widzenia tunelowego, które odbiera dostęp do zasobów człowieka. Powrót do wartości, a tym samym do siebie samego, pomaga przezwyciężyć te niekorzystne zjawiska.

Jednym ze sposobów zrozumienia roli emocji jest odniesienie ich właśnie do wartości. Emocje są wynikiem potencjalnej lub realnej zmiany (pozytywnej lub negatywnej) w stosunku do spraw, które są dla nas ważne. Stąd silne emocje informują nas iż coś ważnego dla nas dzieje się, co może polepszyć lub pogorszyć naszą sytuację. Zaskakujące jest to, że trudne emocje np. agresja może być następstwem tego, że na kimś nam zależy, ktoś jest dla nas ważny np. ojciec krzyczy na dziecko, bo chce je nauczyć porządku. Pokazanie tej nieadekwatności tj. reakcja złości w kontekście miłości do dziecka może z powodzeniem zmienić perspektywę poprzez dostrzeżenie tego paradoksu i odwołanie do osobistego świata wartości.

Bywa, że przyczyną wewnętrznych konfliktów mogą być wykluczające się wiodące wartości np. wolność i rodzina. Natomiast niektóre wartości np. wolność i odpowiedzialność wydają się na pozór wartościami odmiennymi, jednak nurt Logoterapii uczy jak obie te wartości są ze sobą spójne i uzupełniają się wzajemnie. Logoterapia pomaga również uporządkować je w przypadku ich konfliktu.

Zobacz również cytaty Viktora Frankla o sensie życia.

Świat wartości drugiego człowieka, to jego prawdziwy świat rozumiany w trzech wymiarach: fizycznym, psychicznym i noetycznym (duchowym). Wejście w ten świat to droga do zbudowania relacji i zaufania, które są podstawą udanej terapii. Poprzez zrozumienie wymiaru wartości można lepiej zrozumieć specyfikę konfliktów, które przeżywa klient. Przykładowo osoby wysoce wrażliwe, które mają większą skłonność do nerwic, zdecydowanie częściej definiują je w kategorii noetycznej.

Przeczytaj również o nerwicy eklezjogennej w kontekście wartości noetycznych.

Odnosząc to do wartości i ich wymiaru przeżywane emocje mogą nabrać głębszego zrozumienia. Przy założeniu podążania za wartościami i wznoszenia poziomu świadomości przeżywane trudności, w tym objawy nerwic, mogą nosić znamiona dezintegracji pozytywnej. Dezintegracja pozytywna wg Kazimierza Dąbrowskiego jest elementem dynamicznego procesu psychicznego dążącego do wielopoziomowego dobrostanu osobistego, społecznego i duchowego. Dąbrowski swoją koncepcję oparł na hierarchii wartości, czyli budowaniu układu, gdzie wybory niższego rzędu są podporządkowywane wartościom rzędu wyższego. Proces budowania tej hierarchii jest z założenia twórczy i pełen niepowodzeń, dlatego psychonerwicę uważał nie za chorobę, a naturalny sposób tworzenia się tej hierarchii.

Praca z wartościami jest metodą leczącą, profilaktyczną i rozwojową. Odkrywanie wyższego celu za pomocą wartości pomaga w leczeniu zaburzeń lękowych i depresyjnych, gdyż kiedy poznamy nasze „po co”, to znajdziemy każde „jak”. Koncentracja na wartościach, w tym głównie na wartościach wspólnotowych, ułatwia uwolnienie się od błędnego koła myśli i emocji czy też od pesymistycznego postrzegania siebie i świata.  

Świadomość osobistych wartości służy zrozumieniu źródeł konfliktów z innymi i ich rozwiązywaniu. Nieporozumienia i konflikty w relacjach mogą wynikać z odmiennych systemów wartości, a w przypadku podobnych systemów z odmiennej ich definicji np. wartość miłość w wymiarze fizycznym może oznaczać seks, kobieta, namiętność, a w wymiarze noetycznym: zaufanie, radość życia, poświęcenie, bliskość, bezinteresowność.

Wzajemne zrozumienie wartości i ich definicji pomaga w odbudowaniu relacji, czasem jednak wymaga dokonania redefinicji, zmiany postawy czy dokonania nowych wyborów życiowych. Z drugiej strony, rozstania, które są wynikiem uświadomienia odmiennych systemów wartości mogą być cenną lekcją na przyszłość przy kolejnych wyborach partnerów i odbywać się w całkiem przyjaznej atmosferze. 

Wartości pomagają w życiowych wyborach oraz w codziennych sprawach. Są domeną serca i emocji, stąd łatwiej zrozumieć źródło wewnętrznego konfliktu wynikającego z powinności, wzorców kulturowo-społecznych, a osobistymi odczuciami. Mogą być drogowskazem. Poprzez wybory zgodne z wartościami uzyskujemy większą harmonię i zgodność z samym sobą.

Mogą być wyznacznikiem duchowości, która jest zdrowo definiowana i przeżywana w połączeniu z materią, a nie w oderwaniu od niej. Sama duchowość w literaturze jest postrzegana jako wartość teocentryczna, homocentryczna czy ekocentryczna (zgodna z naturą). Odwrócenie rozumienia duchowości jako wyraz deklarowanych i realizowanych wartości jest nieprzypadkowe. Brak realizacji deklarowanych wartości bywa przyczyną kryzysu noetycznego, a zaangażowanie w nie, daje poczucie sensu i sprawstwa. Prawdziwa duchowość zaczyna się w środku człowieka, a nie na zewnątrz.

Zobacz również: inspirujące cytaty o życiu.

Innym zjawiskiem jest absolutyzacja wartości, która może być destrukcyjna zarówno dla człowieka jak i jego otoczenia. Skrajne i wręcz dogmatyczne pojmowanie wartości nie daje przestrzeni na pełne doświadczanie życia, które przejawia się jako nieustanna zmiana.

Wartości dają względne poczucie stałości, jednak i one ulegają zmianie na przestrzeni życia człowieka i w zależności od okoliczności. Jednak należy podkreślić iż mają one charakter stabilizujący i dający oparcie w codzienności, stąd mogą być drogowskazem w dokonywanych wyborach oraz zawiłościach doświadczanych sytuacji czy trudności.

Przykładowo, jednym z głównych powodów wypalenia zawodowego jest konflikt wartości, na który skutecznym remedium jest właśnie praca na wartościach. Job-crafting czyli przekształcanie pracy, to metoda, która skutecznie zapobiega i pomaga przezwyciężyć symptomy wypalenia zawodowego poprzez dostrzeżenie osobistych wartości, sił sygnaturowych i wyższego celu w codziennie wykonywanych obowiązkach. Zmiana perspektywy pozwala spojrzeć na swój zawód jako pasję i wypełnianie osobistej misji.

Podsumowując, pracując z wartościami uzyskujemy dużo szybszy i trwalszy efekt terapeutyczny z uwagi na ich stabilizującą funkcję i odniesienie do wnętrza człowieka, czyli jego duchowości. Realizacja wyznawanych wartości daje poczucie sensowności życia i zgodność z samym sobą, stabilizację i harmonię. W dzisiejszych często niestabilnych czasach poszukiwanie względnej stałości jest na wagę złota.

Anna Dobosz, psycholog, psychotraumatolog i coach